De invloed van culturele mythes op ons zelfbeeld (2012)

"A myth is a way of making sense in a senseless world. Myths are narrative patterns that give significance to our existence. Whether the meaning of existence is only what we put into life by our own individual fortitude, as Sartre would hold, or whether there is a meaning we need to discover, as Kierkegaard would state, the result is the same: myths are our way of finding this meaning and significance."
     ~ Rollo May, 1991, The Cry for Myth, p. 15

Culturele mythes: in hoeverre vormen zij hoe wij onszelf zien?

Vaak denken we dat we geheel vrij zijn in wat we denken en willen en dat de keuzes in ons dagelijks leven altijd weldoordacht zijn. Natuurlijk kunnen we kiezen tussen brood of muesli bij het ontbijt en of we een groene of een blauwe bank kopen bij de aanschaf van nieuwe meubels. Maar welke motivatie aan een bepaalde keuze ten grondslag ligt blijft voor ons uiteindelijk een raadsel omdat we nooit zeker kunnen weten wat het uiteindelijke waarom is van ons handelen. Het Oudgriekse aforisme “Ken uzelf” is stimulerend voor de zoeker naar meer zelfkennis en zelfinzicht, maar is “uzelf kennen” eigenlijk wel haalbaar? In een mediacultuur die ons bombardeert met impliciete berichtgeving over “werkelijkheid” en hoe het zou “moeten” zijn, is het moeilijk te achterhalen of we onszelf zijn of dat we dansen naar de muziek van culturele invloeden.

In hoeverre vormen culturele mythes hoe wij ons zelf zien? En is er eigenlijk wel een “zelf” dat losstaat van een narratief of verhaal dat we onszelf vertellen over wie we zijn?

Vandaag beschrijf ik de aanwezigheid van culturele mythes in onze samenleving en hoe belangrijk filosoferen is voor het begrijpen van de limiterende aspecten van mythes op onze persoonlijk ervaren vrijheid.

Culturele mythes &  zelfbeeld

Wat zijn culturele mythes eigenlijk? Culturele mythes zijn de verhalen die we onszelf vertellen over onszelf en aan anderen, een proces waar we collectief stilletjes mee akkoord gaan. Mythes zijn cultureel in de zin dat ze gaan over dagelijkse onbevraagde aannames over wat “werkelijkheid” is. Deze aannames worden doorgegeven via instituten, media en andere sociale verbanden zoals scholen, familie, opvoeders, kerken, bedrijven en universiteiten. Ze zijn mythisch in de zin dat ze (a) verhalend zijn, (b) als algemeen waar worden aangenomen en (c) verzachtend werken in respons op het menselijk lijden. Een mythe belooft altijd iets, zoals “licht aan het einde van de tunnel”, "beloning voor geleden leed", of "rechtvaardigheid na een periode van onrechtvaardigheid".

Ondanks dat mythes ontstaan zijn om de mens te steunen in tijden van tegenslag en om de levenscycli begrijpelijk te maken, kunnen mythes een mens uiteindelijk diep in verwarring brengen doordat ze onbewust geïnternaliseerd worden door het individu. Ieder tijdperk heeft haar eigen mythes en zo geldt dat ook voor ons mediatijdperk. Een innerlijk stemmetje dat zegt  ”Ik zou moeten…”, “ik zou dit moeten kunnen”,  “ik zou dit moeten willen”… “ ik zou dit moeten zijn”, “als ik een echte vrouw/man was dan zou ik...", “als ik een goede vader/moeder was dan zou ik…” kan het resultaat zijn van geïnternaliseerde “waarheden” die door sociale conditionering tot stand zijn gekomen.

Het woordje “zou” in combinatie met “moeten” is een teken van een geïnternaliseerde culturele mythe die als een cassettebandje door ons hoofd speelt, zonder ons daar van bewust te zijn.  Het “zou moeten” insinueert dat we iets anders zouden moeten zijn dan dat we nu zijn, en dat dat “goed” is, of “beter”; we spiegelen onszelf af aan een geëxternaliseerd ideaal dat niet realiseerbaar is omdat het vervolmaken van een ideaal an sich onhaalbaar is. En dus schieten we altijd tekort met als gevolg een knagend schuldgevoel en een onbewuste begrenzing van onszelf en onze mogelijkheden.

Boven staand voorbeeld over “zou moeten” heeft alleen nog maar betrekking op het individu. Collectief gezien zijn er ook “algemene mythes” die zelden worden ondervraagd, zoals “technologie is vooruitgang”, “vooruitgang is groei” “groei is goed”, “Zijn is één”, “wie goed doet goed ontmoet”, “je lichaam is niet goed genoeg zoals het is” etc. Dit zijn nog redelijke  onschuldige mythes, maar écht hardnekkige mythes zijn moeilijk te traceren omdat ze ter grondslag liggen aan ons denken en de kaders vormen waarbinnen wij denken. Ze vormen als het ware de vruchtbare grond waarop het denken stoelt. En deze vruchtbare grond is tevens afhankelijk van het tijdperk waarin we leven. En wij kunnen niet denken en onszelf niet begrijpen buiten de waarheden die cultuur ons aangeeft. Een vicieuze cirkel.

Desondanks kunnen we mythes wel bevragen, vrijheid creëren binnen het systeem waarin wij zitten met de ruimte die we hebben en onszelf geven. Filosofie is een manier van leven, een leven van bevragen, open staan, risico's nemen en geestelijke grenzen opzoeken. Een zoekend bestaan gegrond in een verlangen naar heelheid, terwijl men intuïtief aanvoelt dat deze heelheid uiteindelijk onvervuld open blijft staan.

Omdat mythes het leven kunnen verrijken en leed kunnen verzachten, zijn ze hardnekkig en stadvastig. Desalniettemin binden ze de vrijheid van het individu ook in wanneer deze zich probeert in te passen in de "mal" van sociale verwachtingen. Het is dan ook de taak voor het individu op zoek naar innerlijke vrijheid om te onderzoeken in welke mythes hij gelooft en of deze zijn leven verrijken of belemmeren.

© Marleen Moors, 2012